Mniejszości językowe w Gruzji i ich realia codziennego życia

Wyobraź sobie dwie obywatelki Gruzji, jedną urodzoną i wychowaną w Dżawachetii, drugą – w Kwemo Kartlii, które spotykają się w Rosji i … rozmawiają po rosyjsku, ponieważ żadna z nich nie zna dostatecznie gruzińskiego. Jedna jest Ormianką, a jedna Azerbejdżanką. Właśnie mniejszości językowe w Gruzji i ich sytuacja to temat dzisiejszego odcinka podcastu Kaukazomaniacy.

Oglądaj podcast Kaukazomaniacy również na naszym kanale na YouTube

Kim są mniejszości językowe w Gruzji?

Zacznijmy dzisiejszy odcinek od tego być może niespotykanego zwrotu – mniejszości językowe w Gruzji. Odnosi się to do grupy, której pierwszym językiem nie jest język powszechnie obowiązujący w danym kraju, np. jak w Gruzji gruziński. To znaczy, że na przykład w takiej rodzinie w domu, w najbliższym otoczeniu używa się innego języka.

Takie mniejszości językowe w Gruzji to między innymi Ormianie i Azerbejdżanie, którzy w domach, najbliższym otoczeniu itp. używają odpowiednio ormiańskiego lub azerbejdżańskiego. Nie są to emigranci, którzy przyjechali do Gruzji kilka lat wcześniej, ale obywatele Gruzji, których rodziny mieszkają na tych terenach od dziesięcioleci lub od wieków.

O relacjach między Ormianami i Azerbejdżanami w Gruzji dowiesz się więcej z odcinka 18, w którym Klaudia Kosicińska oraz Anna Cieślewska opowiadają o swoich badaniach terenowych. Bardzo Wam polecam tą rozmowę również.

A my dzisiaj skoncentrujemy się na językowym aspekcie tych dwóch mniejszości. Języki gruziński, ormiański i azerbejdżański nie są do siebie podobne, ponieważ są to zupełnie inne rodziny językowe. Zatem używając gruzińskiego Gruzin nie domówi się z Ormianinem jak Polak ze Słowakiem na przykład. A do tego są to trzy różne alfabety. Jak to się stało, że mieszkając od urodzenia w Gruzji nie wszyscy znają gruziński?

Czy trzeba znać gruziński, by być Gruzinem?

Jest to pozostałość po radzieckiej polityce etno-językowej, która stanowi jedną z większych przyczyn obecnego stanu rzeczy. Bardzo często starsze pokolenia Ormian i Azerbejdżan mieszkających w Gruzji znają również rosyjski. Warto tutaj dodać, że w czasach ZSRR funkcjonowały szkoły z wykładowym gruzińskim lub wykładowym rosyjskim. I te drugie często uchodziły za bardziej prestiżowe, dające szansę na płynne opanowanie rosyjskiego i karierę poza Kaukazem, np. w Moskwie. W efekcie nie było niejako konieczności, by gruziński opanować, ponieważ rosyjski wystarczał. A w dzisiejszym rozumieniu tego zagadnienia mniejszości językowe w Gruzji były w zupełnie innej sytuacji.

Od końca lat 80-tych XX wieku gruzińskość, bycie „prawdziwym” Gruzinem stało się jeszcze silniej związane ze znajomością języka gruzińskiego. W badaniach przeprowadzonych w 2020r. 92% ankietowanych stwierdziło, że obywatel Gruzji powinien znać język gruziński. Drugim aspektem pozostaje przynależność do Kościoła Gruzińskiego – 50% ankietowanych tak uważało. Jeśli przedstawiciele mniejszości tego języka nie znają, mogą przez niektórych być postrzegani jako nie w pełni obywatele Gruzji, nie być traktowani na równi z innymi Gruzinami. To zaś czasami prowadzi do niejako zamykania się w sobie takich wspólnot.

Jak wygląda nauka gruzińskiego wśród mniejszości językowych w Gruzji?

Zatem dlaczego nasze dwie bohaterki z początku odcinka „po prostu” się nie nauczyły gruzińskiego, np. w szkole? Tutaj z odpowiedzią przychodzą nam bohaterowie kampanii „Jak nauczyłem się gruzińskiego?”, w której Ormianie i Azerbejdżanie, właśnie mniejszości językowe w Gruzji, opowiadają, że przy nauce tylko podczas lekcji w szkole płynne opanowanie gruzińskiego jest szalenie trudne. Jeśli wszyscy w Twoim domu mówią w innym języku, większość Twojej wsi lub społeczności mówi w innym języku, a nie masz gruzińskich znajomych, nauka gruzińskiego na tyle, by móc studiować w tym języku lub bez problemu załatwić sprawę w urzędzie jest prawie niemożliwa. Link do kampanii znajdziecie w artykule.

A jak mniejszości językowe w Gruzji wyglądają z punktu widzenia danych. 49% Ormian mieszkających w Gruzji stwierdza, że ma podstawową lub zerową znajomość gruzińskiego, zaś ten poziom wśród Azerbejdżan sięga 75%. A zgodnie z badaniami NDI z 2022r. tyko 2% przedstawicieli mniejszości posługuje się gruzińskim w sposób płynny. To jeszcze zastawmy to ze spisem powszechnym. Ostatnie dane są z 2014r., ale pokazują nam pewną skalę – Azerbejdżanie to 7% wszystkich mieszkańców Gruzji, zaś Ormianie 4%, w sumie prawie 400 tysięcy osób z 3,7 miliona osób. Dla porównania to tyle co Szczecin, 7 najludniejsze miasto w Polsce.

Gdzie mieszkają przedstawiciele mniejszości w Gruzji?

Spójrzmy szerzej na mniejszości językowe w Gruzji. W przypadku Azerbejdżan w dużym stopniu zamieszkują oni region Kwemo Kartli, przy granicy z Azerbejdżanem i jest to teren rolniczy. W przypadku Ormian, często mieszkają lub pochodzą z Samcche-Dżawachetii (terenu graniczącego z Armenią), a spora liczba Ormian mieszka też w Tbilisi. Żyjąc w stolicy, można znacznie szybciej opanować gruziński niż w małym miasteczku lub na wsi, w której większość mówi po ormiańsku. Dlatego ta społeczność Ormian różni się od tej ze wschodu kraju.

Dodatkowo (a może w efekcie) są to tereny biedne, często niedofinansowane, z niewystarczająco rozbudowaną infrastrukturą. Mniejszości te są częściej zmuszane przez okoliczności albo do migracji zarobkowej albo zaciągania szybkich pożyczek. Brak komunikatywnej znajomości języka skutkuje ograniczonym dostępem do informacji publicznej, załatwiania spraw w urzędach, np. dofinansowania do projektów czy małych biznesów.

Dodatkowo, ogranicza możliwości dostępu do informacji, np. w telewizji czy radiu. W efekcie Ormianie i Azerbejdżanie częściej oglądają rosyjską telewizję z całym narzutem propagandy tym samym (wg danych na 2020 rok 54% Ormian i 13% Azerbejdżan; dla porównania tylko 3% Gruzinów), a Azerbejdżanie dodatkowo czerpią informacje z turecko-języcznych źródeł. Język turecki jest bardzo podobny do azerbejdżańskiego. Dlaczego nie korzystają ze źródeł anglo-języcznych? Więcej niż 70% przedstawicieli tych mniejszości nie zna lub zna jedynie podstawy angielskiego. Statystyka jest niższa wśród Ormian mieszkających w Tbilisi.

Przekłada się to również na posiadanie (czy bardziej nieposiadanie) swoich reprezentantów w władzach samorządowych albo parlamencie. Czyli osób, które mogłyby szerzej mówić i wspierać rozwiązywanie problemów tych społeczności. Dla przykładu w 8 minucypalitetach regionu Kwemo Kartii zamieszkuje prawie 800 Gruzinów, ponad 1100 Ormian i prawie 3000 Azerbejdżan i każda z tych grup ma po równo po jednym swoich przedstawicielu we władzach samorządowych. Na poziomie centralnym realna reprezentacja praktycznie nie istnieje. Co też przekłada się to, jak mniejszości językowe w Gruzji żyją.

Jakie są programy nauczania gruzińskiego dla mniejszości językowych?

Mniejszości językowe w Gruzji – to jest zdecydowanie temat jest trudny, złożony i poważny. Spójrzmy zatem na to, co się dzieje, by sytuację zmienić na lepsze. Od kilku lat istnieją podręczniki do nauki gruzińskiego jako drugiego języka (to są inne metody nauczania niż dla obcokrajowców), tworzone są też programy nauczania oraz od dosłownie kilku lat są studia podyplomowe, uczące filologów języka gruzińskiego jak uczyć tego języka jako obcego i drugiego. Wcześniej tego nie było.

W 2010 pojawił się też specjalny program 4+1 dedykowany przedstawicielom mniejszości językowych, którzy chcą studiować. Przez pierwszy rok intensywnie uczą się gruzińskiego, by potem rozpocząć studia po gruzińsku.

Co jakiś czas pojawiają się dodatkowe programy, które mają dać szansę zdobycia edukacji właśnie przedstawicielom tych mniejszości. Zdobycie edukacji, potem w miarę dobrego i stabilnego źródła zarobku jest realną szansą na zmianę sytuacji poszczególnych rodzin. Zatem niewystarczająca znajomość gruzińskiego to potencjalne źródło wielu innych problemów tych mniejszości.

W tych inicjatywach pojawiają się też problemy. Wynagrodzenia nauczycieli, uczących gruzińskiego jako drugiego są niskie nawet jak na gruzińskie warunki. Dodatkowo, te szkoły są zazwyczaj na terenach wiejskich lub małych miasteczek, a co za tym idzie ani szkoły nie są nowoczesne ani infrastruktura, jak ciągłość ogrzewania czy dostawy prądu nie jest gwarantowana. W efekcie nie ma wielu chętnych, którzy chcieliby tam pracować.

Mówimy tutaj tylko o nauczycielach gruzińskiego, a podobnym jeśli nie większym problemem jest nauka innych przedmiotów. Jeśli nie rozumiesz gruzińskiego dość dobrze, trudno Ci się będzie w tym języki nauczyć geografii czy fizyki. To informacje zebrane podczas moich badań i wywiadów właśnie z takimi nauczycielami, które prowadziłam na potrzeby naszego wydawnictwa Języki Kaukazu.

Temat jest mi bardzo bliski, jak osobie i uczącej gruzińskiego i mającej możliwości tego języka się uczyć. I by choć swoim drobnym działaniem wesprzeć te grupy, 5% ze sprzedaży naszych książek i kursów chcemy przeznaczać właśnie na wsparcie dla mniejszości językowych w Gruzji. Skoro pomagamy obcokrajowcom nauczyć się gruzińskiego, chcemy też pomóc obywatelom Gruzji.

Jak wygląda kwestia mniejszości w ramach integracji Gruzji z Unią Europejską?

Jest szansa, że w tym temacie będzie się działo coraz więcej, ponieważ zlikwidowanie bariery językowej jest jednym z elementów 12 warunków postawionych Gruzji przez Unię Europejską, związanym z ochroną praw mniejszości. Oczywiście kwestie językowe nie są jedynym wątkiem, jest na przykład jeszcze szeroki aspekt mniejszości religijnych, o którym też zapewne kiedyś zrobimy osobny odcinek. W tym zakresie jest jeszcze wiele do zrobienia również na poziomie sposobów postrzegania się wzajemnie Gruzinów, Ormian i Azerbejdżan.

Z jednej strony Gruzini wychowani w realiach wojny w Abchazji i Osetii Południowej często sceptycznie podchodzą do innych narodów i umacniania „nie gruzińskości”, zaś przedstawiciele mniejszości obawiają się tendencji asymilacyjnych i pozbawiania ich odrębności. Na zmiany w tym zakresie zapewne potrzeba dekad pracy od poziomu centralnego do lokalnego.

Celem naszym na dzisiaj było pokazanie Ci szerszego kontekstu Gruzji i sytuacji mniejszości językowych. Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej, mamy dla Ciebie linki do dodatkowych źródeł i opracowań.

Przydatne materiały dodatkowe: